Vụ 'nữ quái' thao túng cả Viện Pháp y tâm thần T.Ư: Cần phải truy xét đến cùng trách nhiệm giám sát chuyên môn

Không thể đổ lỗi cho cá nhân

Vợ chồng Mai Anh tại cơ quan Công an.

Nhân vật cốt lõi của đường dây là Nguyễn Thị Mai Anh (SN 1979, trú tại quận Thanh Xuân, Hà Nội), một “nữ quái” từng nhiều lần thoát án nhờ các hồ sơ bệnh án tâm thần. Từ năm 2008 đến nay, Mai Anh liên quan đến hàng loạt vụ án như lừa đảo, sử dụng ma túy, gây rối trật tự công cộng... nhưng lần nào cũng được áp dụng biện pháp chữa bệnh bắt buộc với lý do mất năng lực hành vi dân sự.

Đặc biệt, trong thời gian điều trị bắt buộc tại Viện Pháp y tâm thần Trung ương, Mai Anh cùng chồng là Lê Văn Đông đã thiết lập một đường dây “sản xuất” bệnh án tâm thần giả để cung cấp cho các đối tượng hình sự, giúp họ thoát khỏi truy tố hoặc chấp hành án hình sự. Hành vi phạm tội được tổ chức tinh vi, với thủ đoạn mua chuộc cán bộ, thao túng hệ thống quản lý nội bộ và tận dụng những khoảng trống trong pháp luật.

Vụ án lên đến đỉnh điểm khi Cơ quan CSĐT Công an TP Hà Nội khởi tố 40 bị can, trong đó có tới 36 cán bộ và lãnh đạo của Viện Pháp y tâm thần Trung ương, bao gồm cả Viện trưởng, Phó Viện trưởng và trưởng các khoa, phòng chuyên môn. Đây là vụ án được đánh giá là có quy mô tội phạm nội bộ lớn nhất từ trước đến nay trong lĩnh vực giám định tư pháp tại Việt Nam.

Luật sư Nguyễn Anh Tuấn - Đoàn Luật sư TP Hà Nội.

Trao đổi với Tiền Phong, Tiến sĩ, Luật sư Ngô Ngọc Diễm cho rằng, đây không thể xem là một vụ án cá biệt, mà là biểu hiện điển hình của “tội phạm thể chế”. “Không một cá nhân nào có thể thao túng cả một viện đầu ngành nếu không có lỗ hổng trong thiết kế hệ thống, cơ chế vận hành và giám sát. Trách nhiệm không dừng lại ở lãnh đạo viện mà phải truy xét đến vai trò giám sát chuyên môn và hành chính của Bộ Y tế, cũng như các cơ quan có thẩm quyền trong lĩnh vực tư pháp y khoa”, ông Diễm nhấn mạnh.

Ông Diễm cũng chỉ ra sự thiếu vắng của cơ chế kiểm tra chéo và giám định độc lập: “Tại sao Mai Anh nhiều lần được xác định mất năng lực hành vi trùng khớp đúng thời điểm chuẩn bị truy tố? Ai kiểm định lại các kết luận giám định? Nếu không có một hệ thống giám sát chặt chẽ, độc lập với cơ sở giám định ban đầu thì rất dễ phát sinh gian lận. Đây là lỗ hổng lớn trong Bộ luật Tố tụng hình sự và Luật Giám định tư pháp cần phải sửa đổi”.

'Khi quyền lực được sử dụng trong bóng tối, sẽ không có công lý'

Luật sư Nguyễn Anh Tuấn (Đoàn Luật sư TP Hà Nội) cho rằng, trong vụ việc này, Bộ Y tế, đơn vị trực tiếp quản lý Viện Pháp y tâm thần Trung ương, không thể đứng ngoài cuộc. “Không thể để một cơ sở y tế trực thuộc Bộ Y tế trở thành ổ nhóm tội phạm trong suốt nhiều năm mà không có cá nhân hay cơ quan nào chịu trách nhiệm. Cần phải truy cứu đến cùng trách nhiệm quản lý hành chính và giám sát chuyên môn của Bộ Y tế”, ông Tuấn nhấn mạnh.

Theo ông Tuấn, nguyên nhân sâu xa của sự tha hóa này nằm ở chỗ hệ thống giám định hiện nay đang trao quyền lực gần như tuyệt đối cho một số cơ sở, mà không có cơ chế hậu kiểm hay giám sát độc lập. “Khi không có minh bạch, không hậu kiểm, thì quyền lực dễ bị lạm dụng. Và một khi quyền lực được sử dụng trong bóng tối, sẽ không có công lý”, Tuấn ông nói.

Các đối tượng liên quan vụ án.

Trước tình trạng trên, không ít thân nhân của các bị can, bị cáo lâm vào cảnh hoang mang khi cần tiến hành giám định pháp y tâm thần. “Nhiều gia đình có nhu cầu trưng cầu giám định cho thân nhân vì có dấu hiệu bệnh lý thực sự, nhưng sau vụ việc này, họ không biết nên đưa đi đâu để đảm bảo khách quan, không bị nghi ngờ là ‘chạy bệnh án’. Câu hỏi đặt ra là hiện tại, ở Việt Nam có còn cơ sở nào đủ độ tin cậy, độc lập, không dính vào tiêu cực để người dân yên tâm?” – Luật sư Nguyễn Anh Tuấn đặt vấn đề.

Ông Tuấn kiến nghị cần sớm có danh sách công khai các cơ sở đủ điều kiện và uy tín trong lĩnh vực giám định pháp y tâm thần, đồng thời thiết lập cơ chế để Tòa án hoặc Viện kiểm sát có thể chỉ định đơn vị giám định độc lập, tránh tình trạng “xin – cho” hay nghi ngờ thông đồng.

Cả hai chuyên gia đều đề xuất cải tổ toàn diện hệ thống giám định pháp y tâm thần theo hướng: Bổ sung quy định về trách nhiệm giải trình của Bộ Y tế vào Luật Giám định tư pháp; Thiết lập cơ chế giám sát độc lập liên ngành giữa y tế, tư pháp và thanh tra; Công khai hóa các kết luận giám định trong các vụ án nghiêm trọng; Bắt buộc hậu kiểm đối với các kết luận giám định có khả năng ảnh hưởng đến bản chất vụ án.

“Giám định pháp y tâm thần là căn cứ then chốt để xác định năng lực chịu trách nhiệm hình sự. Nếu công cụ này bị biến thành phương tiện chạy án, thì nền công lý sẽ lung lay tận gốc. Chúng ta không thể đặt niềm tin vào lòng tốt hay sự liêm chính cá nhân, mà phải thiết lập một hệ thống pháp luật kiểm soát quyền lực một cách chặt chẽ, minh bạch và bền vững”, Luật sư Nguyễn Anh Tuấn nhấn mạnh.