Giảm phát là gì?
Thuật ngữ "giảm phát", trong tiếng Anh là deflation, bắt đầu được sử dụng trong lĩnh vực kinh tế từ khoảng năm 1916, với nguồn gốc từ tiếng Latin "deflare", nghĩa là "thổi xẹp, làm xẹp" – ám chỉ trạng thái co lại, xẹp xuống, tương tự như khi xả khí ra khỏi quả bóng.
Trong kinh tế học, giảm phát được định nghĩa là tình trạng giá cả chung của hàng hóa và dịch vụ giảm liên tục trong thời gian dài, tức là lạm phát âm. Giảm phát thường bị nhầm lẫn với thiểu phát, nhưng trên thực tế, thiểu phát chỉ là giảm tốc độ tăng giá (như từ 5% xuống còn 3%) thì giảm phát là khi giá cả thực sự sụt giảm, cụ thể là ở mức âm.
Theo Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB), giảm phát thường được xác định khi chỉ số giá tiêu dùng (CPI) rơi vào mức âm trong nhiều quý liên tiếp và lan tỏa trên diện rộng, bao trùm nhiều nhóm hàng hóa, dịch vụ. Đây không chỉ là sự biến động giá cục bộ, mà là tín hiệu cho thấy nền kinh tế đang co hẹp, cầu yếu, dẫn tới vòng xoáy "giảm chi tiêu – giảm sản xuất – thất nghiệp tăng".
Nguyên nhân nào dẫn tới giảm phát?
Giảm phát không phải hiện tượng xuất hiện một cách ngẫu nhiên, mà thường bắt nguồn từ sự kết hợp của nhiều yếu tố kinh tế và tài chính.
Trước hết, nguyên nhân trực tiếp nhất chính là nhu cầu tiêu dùng và đầu tư suy giảm. Khi người dân và doanh nghiệp đồng loạt thắt chặt chi tiêu, tổng cầu, tức tổng nhu cầu hàng hóa và dịch vụ trong nền kinh tế, sẽ sụt giảm mạnh. Khi cầu yếu buộc doanh nghiệp phải giảm giá để kích thích tiêu dùng, và nếu tình trạng này kéo dài, nó trở thành động lực chính tạo nên giảm phát.
Một yếu tố khác đến từ phía cung. Trong nhiều trường hợp, năng lực sản xuất tăng quá nhanh so với nhu cầu, dẫn đến tình trạng dư thừa hàng hóa. Điều này dễ thấy ở các ngành như điện tử hay bất động sản, khi làn sóng xây dựng hoặc sản xuất ồ ạt khiến giá sản phẩm lao dốc. Đây được gọi là "giảm phát do cung vượt cầu" – một vòng xoáy khiến doanh nghiệp phải cắt giảm lợi nhuận và cuối cùng là thu hẹp hoạt động sản xuất.
Chính sách tiền tệ cũng đóng vai trò quan trọng. Khi ngân hàng trung ương nâng lãi suất quá cao hoặc siết chặt tín dụng, dòng tiền trong nền kinh tế bị co lại. Người dân khó tiếp cận vốn để chi tiêu, còn doanh nghiệp thiếu nguồn lực để đầu tư.
Ngoài ra, một yếu tố đáng chú ý là tâm lý kỳ vọng giá giảm. Khi người tiêu dùng tin rằng giá sẽ còn xuống thấp hơn, họ có xu hướng trì hoãn chi tiêu; doanh nghiệp cũng ngần ngại mở rộng sản xuất và đầu tư. Theo phân tích của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), đây là "kỳ vọng tự củng cố" – chính niềm tin này góp phần kéo dài và trầm trọng thêm vòng xoáy giảm phát.
Vì sao giá giảm chưa chắc là tốt?
Ở góc nhìn của người tiêu dùng, việc giá cả đi xuống thoạt nghe có vẻ là tin vui: mua sắm rẻ hơn, chi phí sinh hoạt giảm. Thế nhưng, theo phân tích của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), khi giá giảm kéo dài, người dân có xu hướng trì hoãn tiêu dùng, bởi kỳ vọng rằng hàng hóa và dịch vụ trong tương lai sẽ còn rẻ hơn. Điều này khiến nhu cầu suy giảm, doanh nghiệp buộc phải cắt giảm sản xuất, từ đó dẫn đến thất nghiệp và thu nhập giảm sút.
Không chỉ làm chững lại tăng trưởng, giảm phát còn khiến gánh nặng nợ nần trở nên nặng nề hơn. Khi giá cả giảm, giá trị thực của đồng tiền lại tăng lên. Điều này có nghĩa là số tiền doanh nghiệp hay hộ gia đình phải trả sẽ "đắt" hơn so với thời điểm họ vay. Nói cách khác, một khoản nợ vay trước kia bỗng trở nên khó trả hơn trong bối cảnh giá cả đi xuống. Theo Ngân hàng Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed), đây chính là lý do vì sao giảm phát thường gắn liền với những cuộc suy thoái kinh tế nghiêm trọng, bởi cả tiêu dùng lẫn đầu tư đều bị kìm hãm.
Giảm phát, nhìn qua có vẻ là tin vui cho người tiêu dùng vì giá hàng hóa, dịch vụ đi xuống. Thế nhưng, khi hiện tượng này kéo dài và lan rộng, nó lại giống như "cơn gió lạnh" khiến cả nền kinh tế co hẹp: tiêu dùng chững lại, sản xuất đình trệ, nợ nần phình to và thất nghiệp gia tăng. Trong bối cảnh hiện nay, việc hiểu đúng về giảm phát giúp người dân có cái nhìn chính xác hơn về diễn biến kinh tế. Điều quan trọng không phải là mừng rỡ vì giá rẻ, mà là nhận diện sớm các dấu hiệu bất thường để có giải pháp kịp thời.
